طبق تعاریف علمی، به‌شخصی که درهنگام بررسی تعداد، حداقل ۱۰۰نخ سیگار، یا معادل‌وزنی توتون موجود در ۱۰۰نخ سیگار، از سایر انواع فرآورده‌های دخانیات را مصرف‌نموده و درحال‌حاضر نیز به‌طور روزانه یا گه‌گاه مصرف را ادامه‌می‌دهد، فرد سیگاری نامیده‌می‌شود.

سیگاری‌ها خود به ۲گروه تقسیم‌می‌شوند:

• مصرف‌کنندگان هرروزه‌(Daily Smokers) : افرادی‌که نوعی‌از فرآورده‌های دخانی را حداقل ۱‌بار در روز مصرف‌می‌کنند.

• مصرف‌کنندگان گه‌گاهی(Occasional Smokers) : افرادی‌که سیگار‌می‌کشند اما نه به‌طور روزانه که خود در ۳‌گروه طبقه‌بندی‌می‌شوند:

۱ـ کاهش‌دهنده‌ها (Reducers) : افرادی‌که به‌مصرف روزانه عادت داشته‌اند اما درحال‌حاضر هرروز مواد‌دخانی مصرف‌نمی‌کنند.

۲ـ مصرف مداوم گه‌گاهی (Continuing Occasional) : افرادی‌که هرگز به‌طور هر‌روز از مواد‌دخانی استفاده‌نکرده‌اند اما ۱۰۰عدد یا بیشتر سیگار (یا معادل آن از هر‌نوع مواد‌دخانی) مصرف نموده‌اند و حالا گه‌گاه مصرف‌می‌کنند.

۳ـ تجربه‌کرده‌ها‌(Experimenters) : افرادی‌که کمتر‌از ۱۰۰عدد سیگار (یامعادل آن از هر‌نوع مواد‌دخانی) مصرف‌نموده‌اند و درحال‌حاضر گهگاهی مصرف‌می‌کنند.

غیرسیگاری‌ها خود ۳دسته‌اند:

ترک‌کرده‌ها، هرگز مصرف نکرده‌ها و سیگاری‌های گه‌گاهی ترک‌کرده.

انواع تدخینی محصولات دخانی عبارتند‌از:

۱ـ سیگارت که در ایران به‌نام سیگار شناخته شده‌‌است.

۲ـ سیگار که در ایران به‌نام سیگار‌برگ شناخته شده‌است.

۳ـ قلیان(Water Pipe or Hookah) که اختصاصاً اختراع ایرانیان برای مصرف تنباکو بوده و استعمال آن در منطقه خاورمیانه شایع‌می‌باشد و نوعی پیپ‌آبی است که از یک مخزن برای آب و دهانه‌ای در رأس آن که یک دسته چوبی بلند در‌آن تعبیه شده‌است، تشکیل‌می‌شود.

۴ـ پیپ

۵ـ چپق

۶ـ سیگارت (سیگار) دست‌پیچ

۷ـ سیگاری که هر‌دو انتهای آن به شکل مربع بریده شده‌است‌(Cheroots).

۸ـ سیـگار‌کوچـک، باریـک و ظریــف (سیگار ‌اسپانیایی؛ Cigarillos)

۹ـ بیدی‌(Bidis): (سیگارهای کوچک دست‌پیچ که در یک قطعه برگ‌خشک یا یک‌ نخ کوچک بسته شده‌است). بیدی یا سیگار هندی به‌میزان وسیعی در مناطقی از آسیای جنوب‌شرقی مصرف‌می‌شود. بیدی شایع‌ترین فرآورده تدخینی دخانیات در هندوستان است.

یک پیپ مستقیم مخروطی که از خاک‌رس ساخته شده‌است وChillum نامیده‌می‌شود که مردان مناطق روستایی شمال‌هند در دودکردن آن مهارت دارند. این پیپ به‌طور‌عمودی نگهداشته‌می‌شود و برای پیشگیری‌از ورود تنباکو به دهان یک سنگریزه در رأس آن جاسازی می‌شود. دهانه پیپ معمولاً با تنباکو انباشته‌می‌شود و قسمت دهانی با یک قطعه پارچه مرطوب برای محافظت دهان از گرما پوشیده‌می‌شود و به‌عنوان فیلتر نیز عمل‌می‌کند.

انواع غیرتدخینی محصولات دخانی عبارتند‌از: انفیه‌دهانی(Oral Sniff)، انفیه‌بینی(Nasal Sniff)، تنباکوی‌جویدنی(Chewing Tobacco)که در شرق‌ایران و بیشتر با نام ناس شیوع مصرف دارد. نوع دیگری از آن ترکیـبی از میـوه درخت آرکا به‌نام Areca Nut با برگ‌های فوفل، آهک و تنباکو است که پان(Pan) نامیده‌می‌شود و مخصوصاً درمنطقه آسیای جنوب‌شرقی مصرف‌می‌گردد که اخیراً در مناطق‌شرقی ایران نیز دیده شده‌است. در شمال‌شرقی هند مصرف آرکای تخمیر یافته تحت‌عنوان تامول (Tamol) شایع است. جویدن برگ‌گیاه Betel در بنگلادش، کلمبیا، هند، مالزی، سریلانکا و سایر کشورهای جنوب‌شرق آسیا مصرفی همه‌گیر دارد.

سیگار تنها حاوی توتون و کاغذ نیست. بلکه اسانس نیز به آن اضافه‌می‌شود که باعث ایجاد طعم خاص سیگار می‌گردد. خطوط آبی‌رنگ بسیار نازکی در تمام طول بدنه سیگار دیده‌می‌شود که حاوی ترکیبات گوگرد هستند و برای دوام و پایداری آتش نوک‌سیگار در فاصله‌زمانی بین دو‌پکی که به سیگار زده می‌شود به‌کار‌رفته ‌است.

دمای نوک مشتعل سیگار ۹۰۰درجه سلسیوس است. دود حاصل از سوختن توتون در سیگار و سایر مواد دخانی، دارای بیش‌از  ۴۰۰۰نوع از ماده شیمیایی است که ۴۰۰نوع از‌آن بیماری‌زا و بیش‌از ۴۰نوع آن سرطان‌زا می‌باشد. قسمتی از دود‌سیگار که از درون سیگار و از لابه‌لای توتون‌ها عبور‌می‌کند و پس‌از‌آن وارد دهان فرد سیگاری و به‌دنبال آن وارد ریه او شده و موجب بروز بیماری‌ها در فرد سیگاری‌ می‌شود را جریان دود اصلی می‌نامند. قسمتی از دود‌سیگار که توسط اطرافیان فرد سیگاری استنشاق‌می‌گردد و موجب بروز بیماری‌های مختلف در آنها می‌شود را جریان دود فرعی می‌نامند.

مواد جدیدی مانند ترکیبات نیتروزآمین درترکیب این دود وجود دارد که یکی‌از مهمترین عوامل خطر ایجاد سرطان‌های دستگاه‌گوارش می‌باشد.

نیکوتین نوعی ماده‌شیمیایی موجود در برگ‌توتون است که هم در دود ناشی‌از سوختن توتون در سیگار و سایر انواع کشیدنی مواد دخانی موجود است و هم در انواع جویدنی توتون در شیره حاصل از جویدن توتون وجود دارد. تزریق تنها ۶۰میلی‌گرم نیکوتین در خون که معادل یک‌قطره بزرگ نیکوتین است، موجب مرگ انسان یا هر‌موجود زنده دیگری می‌شود. نیکوتین با تحریک ترشح کاته‌کولامین‌ها موجب بالارفتن ضربان قلب و فشارخون و افزایش مختصری در قندخون می‌شود و یا تحریک ترشح سرتونین موجب ایجاد آرامش می‌گردد. به‌مرور‌زمان بدن فرد نسبت‌به این اثرات سیگار مقاومت پیدا‌می‌کند و برای کسب لذت اولیه ناشی‌از سیگارکشیدن، وی باید تعداد بیشتری سیگار و با فواصل کوتاه‌تر مصرف‌کند و به‌این‌ترتیب به سیگار اعتیاد پیدا‌می‌کند.

قطران، خطرناک‌ترین ماده شیمیایی موجود در دود‌سیگار و شناخته‌شده‌ترین ماده سرطان‌زای موجود در جهان است و عامل اصلی ایجاد سرطان‌ریه و بسیاری‌از بیماری‌های ریوی در سیگاری‌ها می‌باشد. قطران موجب تضعیف سیستم ایمنی می‌شود.

سیگارکشیدن از عوامل خطر اصلی درایجاد بیماری‌های قلبی‌عروقی است. سیگارکشیدن با مکانیسم‌های مختلفی می‌تواند سبب ایجاد بیماری‌های قلبی‌عروقی گردد.

مونواکسیدکربن با صدمه مستقیم به دیواره عروق، دیواره شریان طبیعی را تخریب‌نموده و موجب ورود مواد‌چربی به داخل دیواره زخمی رگ و ضخیم‌شدن و تنگی و درنهایت انسداد کامل شریان می‌گردد. همچنین نیکوتین موجود در دود‌سیگار با آزادسازی موادی درخون به‌نام کاته‌کولامین، موجب افزایش ضربان قلب  و فشارخون شده، نیاز عضله قلب را به اکسیژن افزایش‌می‌دهد. این درحالی است که مونواکسیدکربن موجود در دود آن ظرفیت حمل اکسیژن را در خون کاهش‌می‌دهد و لذا به‌رغم نیاز بیشتر عضله قلب به اکسیژن به‌علت کمبود اکسیژن خون، عضله قلب صدمه‌می‌بیند.

نیکوتین دود‌سیگار، چربی‌های خون را بالا‌می‌برد که رسوب چربی‌ها در دیواره عروق آسیب‌دیده سیگاری‌ها را تشدید‌می‌کند و مونواکسیدکربن به‌علت کاهش ظرفیت اکسیژن‌رسانی خون موجب افزایش جبرانی تولید گلبول‌های‌قرمز و به‌دنبال آن افزایش غلظت‌خون می‌شود و موجب افزایش احتمال انعقادخون در داخل عروق افراد سیگاری می‌گردد. عوامل فوق امکان بروز سکته‌های‌قلبی را در افراد‌سیگاری بالا‌می‌برند و سیگاری‌ها در سنین پایین‌تری نسبت‌به غیرسیگاری‌ها به بیماری‌های قلبی مبتلا‌می‌شوند. سیگارکشیدن عامل خطر اصلی در ایجاد بیماری‌های انسدادی مزمن ریه است. موادمحرک موجود در دود‌تنباکو (قطران و گاز سیانید) عامل بروز آمفیزم و برونشیت هستند. این مواد عمل موهای کوچک‌(مژک‌ها) را که ریه‌ها را از موادآلاینده پاک‌می‌کنند، متوقف‌می‌نمایند. همچنین سبب ترشح بیشتر موکوس توسط غدد‌برونشی می‌شوند. هنگامی‌که مژک‌ها غیرفعال می‌شوند، فرآیند پاکسازی ریه‌ها از موکوس اضافی، قطران و سایر ناخالصی‌ها مختل‌گردیده به‌ناچار به‌صورت سرفه بروز‌می‌کند. بنابراین دانستیم که چرا سیگاری‌ها بیشتر‌از غیرسیگاری‌ها سرفه‌می‌کنند و خلط بیشتری تولید‌می‌کنند. سایر نشانه‌های تنفسی شامل تنگی‌نفس، احساس سنگینی و فشار در قفسه‌سینه، خس‌خس، دردسینه، سینوزیت‌های مکرر و سرماخوردگی‌های مکرر است.

تقریباً تمام بیماران مبتلا به آمفیزم ریوی سیگاری‌ هستند. آمفیزم،  ناشی‌از تخریب ریه است که خود می‌تواند از صدمه مستقیم دود‌سیگار، اکسیدان‌های موجود در دودسیگار یا تولید مواد واسطه‌ای التهابی ایجادشده باشد. سیگار همچنین عامل خطر عمده‌ای برای ابتلا به برونشیت مزمن است.

تمامی سیگاری‌ها درمعرض خطر بیشتری برای ابتلا به حمله مغزی هستند. تصلب شرائین و افزایش احتمال ابتلا به فشارخون بالا، موجب افزایش احتمال بروز سکته‌های مغزی در افراد سیگاری می‌گردد. خطر ایجاد سرطان‌ریه حدود ۲۰برابر در سیگاری‌ها بیشتر‌از غیرسیگاری‌ها است. درحقیقت سیگارکشیدن عامل خطر اصلی همراه با سرطان‌ریه است. این خطر در خانم‌ها حدود ۷۹درصد و در آقایان ۹۰درصد است. خطر ایجاد سرطان‌ریه به‌طورمستقیم با تعداد سیگار‌های کشیده‌شده در روز، مدت سیگارکشیدن و میزان قطران و نیکوتین موجود در سیگار‌های مصرف‌شده ارتباط دارد. بیشتر افرادی‌که به‌علت سرطان ریه فوت‌می‌کنند، سیگاری هستند. سیگاری‌های قهار ۱۵‌تا۲۵بار احتمال بیشتری برای مرگ ناشی‌از سرطان‌ریه نسبت‌به غیرسیگاری‌ها دارند و تنها ۱۵تا۲۰سال از سیگارکشیدن می‌گذرد تا سرطان‌ریه ایجاد‌شود و تعداد کمی‌از بیماران با این بیماری بیش‌از ۵سال پس‌از تشخیص زنده‌می‌مانند. خطر سرطان‌ریه در اشخاصی که خود سیگاری نیستند اما با افراد سیگاری همنشین هستند نیز افزایش‌می‌یابد.

سیگار از عوامل شناخته‌شده ایجاد سرطان گردن‌رحم است. احتمال ابتلا به سرطان‌گردن رحم در زنان سیگاری قهار (مصرف بیشتر‌از ۱۰نخ سیگار در روز) ۸۰درصد بیشتر‌از زنان غیرسیگاری است.

نیکوتین و مواد موجود در دود‌سیگار از‌جمله قطران را در ترشحات دهانه‌رحم خانم‌های سیگاری یافت‌نموده‌اند که افزایش بروز سرطان در زنان سیگاری را توجیه‌می‌کند. در زنان، نیکوتین با کاهش ترشح هورمون زنانه استروژن موجب یائسگی زودرس می‌شود.

سیگاری‌ها نسبت‌به غیرسیگاری‌ها با احتمال بیشتری به سرطان‌دهان، گلو و مری مبتلا‌می‌شوند. ترکیبات موجود در دود‌سیگار به‌ویژه قطران، از قوی‌ترین سرطان‌زاهای حفره دهان هستند. همچنین ضایعات پیش‌سرطانی نظیر لکوپلاکی در سیگاری‌ها بیشتر‌از غیرسیگاری‌ها دیده‌می‌شوند.

گیاه توتون بسیاری‌از آلودگی‌های آب و خاک را به‌خود جذب‌می‌نماید. یکی‌ از‌این آلودگی‌ها ترکیبات نیتروژن است که از سه‌راه وارد برگ گیاه‌توتون می‌گردد. نخستین‌ راه، کودهای اَزُته‌ای است که به مزرعه توتون افزوده می‌شود. راه دوم سموم علف‌کشی است که به مزارع توتون اضافه‌می‌شود و سومین راه افزودن آمونیاک به برگ‌توتون در مراحل فرآوری توتون در کارخانه برای تولید توتون می‌باشد. صنعت دخانیات دریافته است که افزودن آمونیاک موجب سه‌برابرشدن سرعت جذب نیکوتین موجود در مواددخانی می‌گردد. نیتروزآمین‌ها مهمترین سرطان‌زا‌های دستگاه‌گوارش هستند. لذا سرطان‌های دستگاه‌گوارش از‌جمله مری، معده و پانکراس و روده‌بزرگ در سیگاری‌ها بیشتر‌از غیرسیگاری‌ها بروز می‌نمایند.

سرطان‌مثانه در سیگاری‌ها بیشتر دیده‌می‌شود که علت آن تغلیظ‌می‌باشد. این‌امر موجب‌می‌شود تا غلظت بعضی‌از مواد‌سمی موجود در دود‌سیگار در ادرار ۱۰۰برابر غلظت‌خونی آن باشد. تماس مستقیم این مواد در‌این غلظت با مخاط مثانه باعث تحریک سلول‌های جداری مثانه و افزایش ابتلا به سرطان‌مثانه می‌شود.

از‌جمله بیماری‌های غیرکشنده مرتبط با استعمال دخانیات، بیماری‌های عروق‌محیطی (بیماری برگر) است. این بیماری عروق متوسط و کوچک بدن را به‌ویژه در دست‌ها و پاها مبتلا‌می‌کند و تنها عامل ایجادکننده آن سیگار است. دراین بیماری اجزای موجود در دود‌سیگار موجب التهاب جداره عروق‌می‌گردد که خود باعث تنگی‌ مجرای رگ و درنهایت انسداد آن و اختلال خون‌رسانی اندامی می‌شود که از‌آن رگ جریان‌خون خود را دریافت می‌دارد و منجر‌به زخم‌شدن عضو و درنهایت ازبین‌رفتن آن و قطع‌عضو می‌گردد. درمراحل اولیه بیماری، درصورت تشخیص به‌موقع و قطع استعمال دخانیات تمامی نشانه‌های بیمار برطرف‌می‌شود. اما درصورت عدم‌تشخیص یا عدم‌توجه بیمار به توصیه‌پزشک مبنی‌بر ترک‌سیگار، قطع عضو به‌وقوع می‌پیوندد که معمولاً از انگشت‌های اندام تحتانی آغاز و درموارد پیشرفته منجر‌به قطع‌پاها از ناحیه زانو به پایین‌می‌شود.

بررسی‌های متعددی نشان‌داده‌اند که بیماری کرون در سیگاری‌ها بیشتر‌از غیرسیگاری‌ها بروز‌می‌نماید. افراد‌سیگاری نسبت‌به غیرسیگاری‌ها به میزان بیشتری به عفونت و التهاب لثه‌ها مبتلا‌می‌شوند که موجب بوی بد دهان و پسرفت‌ لثه‌ها و درنتیجه لق‌شدن دندان‌ها می‌گردد. همچنین استعمال دخانیات موجب کاهش جریان خون لثه شده ترمیم محل زخم ناشی‌از کشیدن دندان می‌شود.

سیگاری‌ها بیشتر‌از غیرسیگاری‌ها به زخم‌معده و اثنی‌عشر مبتلا‌می‌شوند. نیکوتین موجود در توتون موجب شل‌شدن دریچه بین مری‌و‌معده شده سبب بازگشت اسید از معده به مری و التهاب و زخم مری‌می‌گردد. همچنین به‌علت کاهش قدرت حمل اکسیژن در سیگاری‌ها و اختلال خون‌رسانی مخاط دستگاه‌گوارش، ترشح مخاطی محافظت‌کننده معده و سایر قسمت‌های دستگاه‌گوارش (موکوس) کاهش‌یافته و احتمال بروز زخم در دستگاه‌گوارش، افزایش‌می‌یابد. سیگاری‌های مبتلا به زخم‌های دستگاه‌گوارش پاسخ ضعیف‌تری به درمان‌می‌دهند.

استعمال دخانیات با کاهش جریان‌خون‌عمومی که شامل جریان‌خون استخوان نیز می‌شود، موجب کاهش فرآیند استخوان‌سازی و به‌دنبال آن تسریع روند پوکی‌استخوان می‌گردد که موجب افزایش احتمال شکستگی‌ خودبه‌خود گردن ران می‌شود.

سیگار با کاهش خون‌رسانی عدسی چشم، موجب تسریع تخریب عدسی چشم و لذا افزایش بروز و شیوع آب‌مروارید در سیگاری‌ها نسبت‌به غیرسیگاری‌ها می‌شود. احتمال جداشدن شبکیه در سیگاری‌ها بیشتر‌از غیرسیگاری‌ها است. تصلب‌شرائین و تنگی ناشی‌از آن در عروق ته چشم سیگاری‌ها، موجب‌می‌شود تا این اتفاق در سیگاری‌ها شایع‌تر باشد که این بیماری موجب نابینایی فرد می‌گردد.

بسیاری‌از سیگاری‌ها ظاهری مشخص و صورتی پرچین‌و‌چروک پیدامی‌کنند. چروک‌های کم‌عمق روی چانه و فک تحتانی و نیز لب‌های فوقانی و تحتانی ایجاد‌می‌شود که علت آن نحوه پک‌زدن به ‌سیگار و انقباض عضلات نواحی هنگام پلک‌زدن است. موی سبیل آقایان و پوست میان انگشتان سیگاری‌های قهار به‌علت رسوب نیکوتین و قطران تغییر رنگ‌داده و به‌رنگ‌زرد درمی‌آید.

استعمال دخانیات توسط مادران باردار و یا استنشاق ناخواسته دود مواد‌دخانی سایر اعضای خانواده، آثار زیان‌بار متعددی برسلامت جنین می‌گذارد.

مواد موجود در دود مواد‌دخانی به‌ویژه قطران، موجب فلج‌شدن مژک‌های موجود در لوله‌های رحمی‌می‌گردد. این امر سرعت حرکت تخمک در داخل لوله رحمی را کاهش‌می‌دهد و درصورت بروز لقاح بین اسپرم و تخمک، س رعت حرکت سلول تخم تشکیل‌شده کاهش‌می‌یابد. در مادران سیگاری یا سیگاری تحمیلی به‌علت کاهش سرعت حرکت سلول تخم، این سلول در روز ششم هنوز در لوله رحمی است و چون قابلیت تهاجم به مخاط وجوددارد، جفت در داخل لوله تشکیل‌شده و بارداری خارج رحمی بروزمی‌نماید.

جفت تنها راه تحویل اکسیژن از خون مادر به‌جنین است. در مادران مصرف‌کننده مواد دخانی یا زنان بارداری که به‌طور تحمیلی دود ناشی‌از استعمال مواددخانی توسط اطرافیان را استنشاق‌می‌کنند، ظرفیت حمل اکسیژن خون کاهش‌می‌یابد و اصطلاحاً هیپوکسی ایجاد‌می‌شود. لذا میزان اکسیژنی که به‌جنین می‌رسد نیز کاهش‌می‌یابد. دراین‌حالت جفت  به‌طور جبرانی بزرگ می‌شود تا خون بیشتر و درنتیجه اکسیژن بیشتری به‌جنین برساند. هرچه جفت بزرگتر باشد، احتمال کنده‌شدن به‌علت خونروی و سقط خودبه‌خود بیشتر می‌شود.

وزن هنگام تولد نوزادان مادران سیگاری یا خانم‌های بارداری که با افراد سیگاری همنشین هستند به‌میزان۱۵۰تا‌۲۰۰گرم کمتر‌از نوزادان مادران غیرسیگاری است. این میزان کمبود‌وزن در نوزادان می‌تواند موجب اختلالات مختلف تکاملی و به‌خطر افتادن حیات در نوزاد شود.

در نوزادان مادران سیگاری یا خانم‌های باردار همنشین با افراد سیگاری، تکامل ریه مختل‌بوده و حجم ریه کوچکتر‌از نوزادان مادران غیرسیگاری یا همنشین با افراد غیرسیگاری است که موجب اختلالات‌تنفسی در‌این نوزادان و نیاز به‌مراقبت‌های ویژه در آنان می‌شود.

بروز سندرم مرگ ناگهانی نوزاد در نوزادان مادران سیگاری یا مادرانی‌که با سیگاری‌ها همنشین هستند بیشتر اتفاق‌می‌افتد.

کودکان والدین سیگاری به‌میزان ۴۰درصد بیش‌از کودکانی که والدین غیرسیگاری دارند به عفونت گوش‌میانی، عفونت ریه (پنومونی)، حمله آسم و آبریزش از بینی و چشم دچارمی‌شوند.

به امید زندگی در ایران بدون دخانیات

دکتر حورا چیت‌ساز - متخصص سلامت روان

هفته نامه پزشکی امروز، شماره ۱۱۶۷ ، چهارشنبه 17 آبان 1396